-
در این مطلب می‌خوانید:
ادبیات ایتالیا چه ویژگی‌هایی دارد؟ + آثار و نویسندگان مهم
ادبیات ایتالیا، با سفری در زمان از عصر دانته تا دوران مدرن، ویژگی‌های یگانه‌ای را در دل خود جای داده است که آن را به یکی از شاخه‌های ارزشمند و تأثیرگذار ادبیات جهان تبدیل کرده است. در این مقاله، در عمق ویژگی‌های خاص ادبیات ایتالیا شیرجه می‌زنیم و آثار و نویسندگانی را معرفی می‌کنیم که با قلم‌های جادویی خود، بر پیکره ادبیات این کشور نقشی از خود بر جای گذاشته‌اند؛ از حماسه‌های قدیمی گرفته تا داستان‌های عاشقانه پرشور و رمان‌های تفکربرانگیز مدرن. هر اثری در این سفر ادبی، داستانی برای گفتن دارد که منتظر شنیده‌شدن است. بیایید با هم به این سفر مهیج و اکتشافی به دنیای ادبیات ایتالیا قدم بگذاریم.
انه‌اید اثر ویرژیل
این شعر حماسی 12 بخش دارد. شش کتاب نخست داستان سرگردانی قهرمانی بازمانده از نبرد تروا به نام «آئنیاس» است و شش کتاب دوم به تروایی‌ها می‌پردازد. بسیاری تاثیرپذیری ویرژیل از ادیسهٔ هومر و مضامین قهرمانی و ماجراجویی آن را علت نگارش این منظومه می‌دانند و به شخصیت آئنیاس در ایلیادِ هومر نیز اشاره می‌کنند؛ اما چیزهایی وجود دارد که انه‌اید را به کلی از آثار هومر متمایز می‌کند.
ویرژیل برخلاف قهرمان‌پروری و کیشِ شخصیت‌محورِ حماسه‌های هومر، اهمیت یک ساختار و مکتب را جایگزین اهمیت اشخاص می‌کند. قهرمانِ انه‌اید تحت مشیت الهی و ابزاری برای تحقق سرنوشت است. برخی حتی موسی را الگوی ویرژیل در خلق شخصیتِ آئنیاس می‌دانند. به‌هرجهت، ویرژیل با این ایده‌ها تاثیر مهمی بر الهیات سیاسی قرون وسطی برجای می‌گذارد و ارزش‌های الهیاتی و اندیشه‌های آخرالزمانی را وارد ادبیات سیاسی غرب می‌کند.
این اثر به زبان فارسی در دسترس است و به ترجمهٔ میرجلال‌الدین کزازی توسط نشر مرکز به چاپ رسیده است.
کمدی الاهی اثر دانته
به روزهای شکل‌گیری ادبیات ایتالیایی زبان بازمی‌گردیم. در قرن 12 نخستین اثر به نوشتار توسکانی ایتالیایی نگاشته شد. اما چه اثری مهم‌تر و پرآوازه‌تر از «کمدی الهی» دانته می‌توانست باعث شود تا شیوه نگارش و زبان توسکانی به زبان ایتالیاییِ معیار بدل شود.
«دانته آلیگیری» ادیب، شاعر، نویسنده و سیاستمدارِ زاده‌‌ی فلورانس در قرن 13، چنین تاثیر عمیقی بر ادبیات ایتالیا داشت و ردپایی جاودان در تاریخ ادبیات جهان برجا گذاشت.
در کمدی الهی شاعر به سیر و سفری معنوی در دوزخ، برزخ و سپس به بهشت می‌پردازد. نخست در دوزخ و برزخ، ویرژیل راهنمای اوست. او با راهنمایش طبقات مختلف دوزخ را سیاحت می‌کند و جلوه‌های دراماتیک و نمادین گناهان مختلف را به‌سانِ یک متن الهیاتی باشکوه و تذکره‌آمیز به تصویر می‌کشد. بعد از آن اما، ویرژیل که نماد عقل و منطق بشری است، پس از گذر از دوزخ و برزخ نمی‌تواند او را همراهی کند و دانته سفرش در بهشت تا رسیدن به ملاقات خدا و پایان راه را با راهنمایی معشوقهٔ دوران جوانی‌اش، بئاتریس، که نماد عشقی پاک است، ادامه می‌دهد.
کلمهی «کمدی» در ایتالیایی به نام سیر و سفر است و دانته از این رو که مضمون اصلی داستانش سفر و سیاحت در جهان آخرت است، آن را «کمدی» نامید. بعدتر جیوانی بوکاچو، کلمهی الهی را به اثر دانته افزود و نام «کمدی الهی» از قرن 15 به بعد برای این اثر رایج شد. بوکاچو نیز خود از شاعران مهم و تاثیرگذار بر فرهنگ رنسانس در ایتالیاست.
دِکامرون اثر جیووانی بوکاچو
منظومهٔ «دکامرون» شامل صد داستان با درون‌مایهٔ عاشقانه است که توسط ده نفر روایت می‌شود. سه مرد و هفت زن جوان که برای فرار از شیوع بیماری مرگ سیاه به ویلایی در خارج از فلورانس پناه برده‌اند. آن‌ها داستان‌های کوتاهی با موضوع‌های عاشقانه و تراژیک دربارهٔ فضیلت، شانس و مانند این‌ها نقل می‌کنند.
این داستان‌ها به‌خاطر جنبهٔ عامیانه‌شان که زبان و فرهنگ عام آن زمان را نشان می‌دهند، بسیار مهم‌اند. چرا که هم سندی تاریخی بر زیست آن روزگاراند و هم می‌توان نوع نگاه متفکران و نویسندگان مهم در ابتدای شکل‌گیری رنسانس را به آن زمانه در دل این آثار دید. بوکاچو با نمایش جنبه‌های فرهنگ عام از یک سو و از سوی دیگر با نقد زیرکانه از فرهنگ و نظام غالب کلیسای قرون وسطی که قدرت مسلط بود، تصویر یکپارچه‌ای ارائه می‌دهد.
همچنین از نظر فرم ادبی، مانند دانته موجب جاافتادن و ترویج استفاده از زبان عام ایتالیایی آن زمان بهعنوان زبان نوشتارهای ادبی می‌شود. این کتاب علاوه بر کمک به تثبیت این زبان، بر روند پیشرفت سبک داستان کوتاه نیز تاثیر می‌گذارد.
ادبیات کودک در ایتالیا
اولین مجموعهٔ بزرگ از داستان‌های عامه‌پسند اروپایی در ایتالیا منتشر شد. مجموعه‌ی «پِنتامِرون» اثر «گیامباتیستا بازیل» مجموعهٔ قصه‌های پریان به زبان ناپولی قرن هفدهمی است. این کتاب شامل قدیمی‌ترین نسخه از بسیاری قصه‌های پریان مشهور اروپایی است. از جمله قدیمی‌ترین نسخه‌ی مکتوبِ اروپایی از داستانِ فولکلور مشهوری که در انگلیسی «سیندرلا» نام دارد، با نامِ ایتالیاییِ «سِنِرِنتولا». نامِ مجموعهٔ پنتامرون از زبان یونایی آمده و به معنای «پنج روز» است. به تقلید از سبک دکامرون که در 10 روز روایت می‌شد، پنتامرون نیز شامل پنجاه داستان است که در پنج روز روایت می‌شود. اکثر این داستان‌ها روایت‌های بدیلی از بسیاری داستان‌های مشهوراند. داستان‌هایی مانند سفیدبرفی، زیبای خفته، گربهٔ چکمه‌پوش و راپونزل.
اولین رمان فانتزی ایتالیایی نیز در سال 1883 توسط «کارلو کالودی» نوشته شد. اثری نام‌آشنا برای همه‌ی ما: «ماجراهای پینوکیو» که یکی از پُرترجمه‌ترین کتابهای جهان به‌شمار می‌رود و اثری مهم و سرشناس در حیطهٔ ادبیات کودک است.
ادبیات مدرن و «رمان» ایتالیا
پیشتر دربارهٔ منظومه‌های شاعرانه و ادبیات کلاسیک و آثار ماندگارشان صحبت کردیم؛ اما دوران درخشش و خلق آثار ماندگار و زیبا در ایتالیا محدود به سده‌های میانی و رنسانس نمی‌شود. همان‌طور که می‌دانید مفهوم«رمان» مخلوق مدرنیته است و سابقهٔ رمان‌نویسی به شروع دوران مدرن برمی‌گردد. از این رو به ادبیاتِ مدرنِ پس از قرن 19 و رمان‌های درخشان ایتالیایی از آن زمان به بعد نگاهی می‌اندازیم.
لوئیجی پیراندلو ۱۸۶۷-۱۹۳۶
نمایش‌نامه‌نویس ایتالیایی و برندهٔ جایزه‌ی نوبل در سال 1934 است. او چهره‌ای پیشگام، نوگرا و تاثیرگذار بر تئاتر مدرن و نمایش‌نامه‌نویسی است. اثر شاخص او «شش شخصیت در جستجوی یک نویسنده» است که در ایران نیز با بازی فروغ فرخزاد و پرویز فنی‌زاده به روی صحنه رفته است. این اجرا از درخشان‌ترین اجراهای دهه 40 شمسی است، یک فراتئاترِ پوچ‌انگار دربارهٔ رابطهٔ میانِ نویسنده، شخصیت‌ها و تمرین‌کنندگان تئاتر.
این اثر در اولین اجراها در رم با فریاد و اعتراض تماشاچیان مبنی بر غیرمنطقی بودن داستان مواجه شد، اما رفته‌رفته جایگاه و محبوبیت خودش را پیدا کرد. بعدتر به مدت یک‌سال در تئاتر برادوِی به روی صحنه رفت که موفقیتی بزرگ برای یک نمایش محسوب می‌شود.
این نمایش مشهور او توسط بهمن فرزانه در نشر پنجره در ایران به چاپ رسیده است. به آثار دیگر پیراندلو نیز در ایران توجه شده است و علاوه بر ترجمه و نشر، در صحنه تئاتر نیز اجراهای ماندگاری را خلق کرده است.
دوران پس از جنگ جهانی
تجربهٔ جنگ جهانی و مواجهه و مبارزه با فاشیسم در ایتالیا که با ابعاد تلخ و تروماتیک جنگ و چالش‌های اخلاقی دنیای جدید همراه بود، تاثیر عمیقی بر آثار و زیست متفکران و نویسندگان آن دوران داشت و همین موضوع برخی آثار آنان را متمایز و مهم می‌کرد.
آلبا دِ سسپدس
می‌توان گفت او سرشناس‌ترین نویسندهٔ زن متولد ایتالیا است که البته اصلیتی کوبایی دارد. میراثِ او فقط ادبی نیست، بلکه او یک مبارز آزادی‌خواه و ضد فاشیسم بود. وی را بهعنوان نماینده‌ای برای بازنمایی وضعیت زنان در قرن بیستم ایتالیا می‌دانند. در ابتدا روزنامه‌نگار بود و در زمان انتشار نخستین رمانش به‌خاطر فعالیت‌های ضد فاشیستی به زندان افتاد و برخی آثارش توقیف شد.
معروف‌ترین رمانش «عریان در آفتاب» است. سوژه آن بحث بر سر مبارزه‌جویی یک زن برای میل به آزادی در مقابل چالش‌ها و انتظارات فرهنگی جامعه است. از این رو اثری شاخص در حوزهٔ ادبیات فمنیستی محسوب می‌شود.
آثار او از این جهت که الهام گرفته از تجربه‌های شخصی‌اش بهعنوان یک زنِ گرفتار در چالش‌های هویتی، فرهنگی و گسست فکری در جامعه است، موجب همدردی و همراهی مخاطبانش می‌شود. نگاه انتقادی و شجاعانه‌اش نیز همواره تحسین شده است.
ایتالو کالوینو
کالوینو در کوبا از والدینی ایتالیایی متولد شد و از 5 سالگی در ایتالیا بزرگ شد. بهعنوان شخصیتی خلاق و نوآور با بیانی متفاوت محسوب می‌شود. سه‌گانه‌ای با الهام از افسانه‌های کهن ایتالیایی دارد به نام‌های «ویکنت دونیم شده» «شوالیه ناموجود» و «بارون درخت نشین» که بازی با فرم و زبان حتی در نام آثارش نیز هویداست.
نوآوری خاص او، خیال‌پردازی و پیشگامی‌اش در ادبیات مدرن، کالوینو را به قله‌ای در ادبیات ایتالیا بدل کرده است. «اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری» نیز از نمونه بهترین آثار او با همین ویژگی‌های خلاقانه و جسورانه است.
اینیاتسو سیلونه 1900-1978
کارنامهٔ فعالیت‌های فکری و ادبی این نویسنده و سیاستمدارِ ایتالیایی تماما با مبارزه علیه فاشیسم گره خورده است. او متولد 1900 در شهری کوچک در ایتالیاست. او هم مانند کالوینو به کمونیسم گرایش پیدا کرد و در جوانی عضو حزب کمونیست ایتالیا بود. اما چندی بعد و پس از ناامیدی از سیاست‌های سوسیالیستی از حزب جدا شد. او دریافته بود که احزاب سوسیالیست دغدغه‌های دمکراتیک ندارند و گاهی مرز بین فاشیسم و کمونیسم بسیار باریک و نامرئی می‌شود.
به هرجهت او بهعنوان یکی از فعالان جنبش مقاومت ایتالیا علیه فاشیسم شناخته شده و در همین راه مجبور به کوچ از وطن می‌شود. البته زمان جنگ جهانی دوم به ایتالیا بازمی‌گردد و در نهضت زیرزمینی ضدفاشیسم با نام انتخاب همین نام مستعار سیلونه فعالیت می‌کند.
از مشهورترین آثارش می‌توان به «نان و شراب» و «فانتامارا» اشاره کرد که تصویری همدلانه از زندگی کشاورزان، تهی‌دستان و مردم عادی زادگاهش ارائه می‌کند. بوی روحیهٔ مبارزه‌جویانه و ظلم‌ستیزش از لابه‌لای کتابهای او به مشام می‌رسد.
جووانی گوارسکی 1908-1968
نام شخصیت ادبی که آفریده است، بسیار شناخته‌شده‌تر از نام خودش است. خالق مجموعه رمان‌های «دن کامیلو» یک کارتونیست، طنزنویس، روزنامه‌نگار و البته یک افسر ارتش ایتالیا در جنگ جهانی دوم بود.
در دوران روزنامه‌نگاری‌اش قریحهٔ طنز و شوخ‌طبعی او، انتقادهای گزنده‌ای را از شرایط جامعه پیش از جنگ پروراند. تجربهٔ جنگ اما برایش سخت و متحول‌کننده بود. پس از جنگ توسط آلمانی‌ها دستگیر شد و دوسال در اسارت بود.
پس از بازگشت از جنگ، نویسندگی و روزنامه‌نگاری را از سر گرفت و آن زمان بود که مجموعه‌ی دن کامیلو را خلق کرد. داستان یک کشیش کاتولیک گستاخ، که از شخصیت کشیشی واقعی به نام «دن کامیلو والوتا» که پارتیزان و اسیر در کمپِ نازی‌ها بود، الهام گرفته شده است. داستان حول محور چالش‌ها و تقابل دو قهرمان اصلی قصه، کامیلو و پِپونه و موقعیت‌های طنز ناشی از آن جریان دارد و گوارسکی آن را بازنمایی «جهان کوچک ایتالیای روستایی پس از جنگ جهانی دوم» می‌خواند.
اومبرتو اکو 1932-2016
یکی از پرآوازه‌ترین نویسندگان نامدار قرن بیستم است و خیلی‌ها نشانه‌شناسی در ادبیات را با او و رمان «نام گل سرخ»اش می‌شناسند. اکو فیلسوف، نشانه‌شناس، منتقد ادبی و استاد دانشگاه است و بهعنوان شخصی که کتاب‌ها و مقالات علمی و فلسفی‌اش ده‌ها برابر رمان‌هایش است و 30 عنوان دکترای افتخاری از دانشگاه‌های مختلف جهان دارد، طبیعی‌است که انتظار قلمی پیچیده با درون‌مایه‌های فلسفی را داشته باشیم.
دو اثر اصلی پرمخاطبش در ایران با ترجمه‌ی خوب رضا علیزاده با نام‌های «آنک نام گل» و «آونگ فوکو» موجود است. برای درک بهتر آثار این نویسندهٔ پیروِ نشانه‌شناسی جدید و ساختارگرایی ادبی، می‌توانید نگاهی بیندازید به کتابچه کوچکی که خود او دربارهٔ نشانه‌شناسی نوشته است. این کتابچه به فارسی ترجمه شده است که می‌توانید به آن رجوع کنید. با این کار لذت دوچندانی از داستان جنایی، رازآلود و نمادین «آنک نام گل» در دل صومعه‌ای قرون وسطایی خواهید برد.
درون‌مایه‌ها و مضامین ادبیات ایتالیا
بر اساسِ آثار شاخصی که در طول دوران‌های مختلف فرهنگی و زمانی بررسی کردیم، می‌توانیم چند مضمون و تم رایج در ادبیات ایتالیا را فهرست کنیم تا زاویه بهتری برای نگاه‌مان بسازیم.
- عشق و رمانس: از ورای کمدی الهی دانته و همچنین دیگر شعرای نامدار رنسانس، پترارک و بوکاچو می‌توان مضامینی سراسر عاشقانه را دریافت کرد. از عشق دانته به بئاتریس که پایش را به بهشت باز می‌کند تا داستان‌های عامه‌پسند بوکاچو، مانند ادبیات سایر ملل، این‌جا نیز عشق و عاشقی پای ثابت مضامین ادبی و شاعرانه است.
- مذهب و اخلاق: باز هم به اثر جاودان دانته اشاره کنیم، اما نه به تنهایی. غیر از کمدی الهی که سرشار از مضامین مذهبی و الاهیاتی در باب گناه و رستگاری و دین است، گستره آثار مرتبط با دین و مذهب، در ایتالیای قرون وسطی و رنسانس درخور توجه است، چه آن‌هایی که موید مذهب بودند چه مخالفان و منتقدان نظام کلیسا.
- نقد اجتماعی و سیاسی: تاریخ ایتالیا عرصهٔ نویسندگان فعال، مبارز و متفکر در حوزهٔ سیاست بوده است. برای مثال در این حیطه چه کسی لایق‌تر از نام بزرگ ماکیاولی که در صدر مورد توجه‌ترین و چالش‌برانگیزترین اندیشمندان عالم سیاست است. متفکری که هم‌چنان نیز آثارش تازه و درخور تامل است. غیر از او عمده نویسندگان و روزنامه‌نگاران و هنرمندانِ ادیبِ پس از ظهور فاشیسم، پایی در درگیری عالم سیاست داشتند. از آلبا د سسپدس و سیلونه و کالوینو که بر آن‌ها مرور کردیم تا حتی سینماگری چون «پیر پائولو پازولینی» که دست به قلم بود و جستارها و تاملاتی در عرصهٔ انتقاد از سیاست و اجتماع داشت.
- اومانیسم و رنسانس: ایتالیا یکی از پایه‌های اساسی فرهنگ رنسانس بود. بخش مهمی از آثار ادبی ماندگار ایتالیا نیز در خلال رنسانس یا در نتیجهٔ آن پدید آمدند و این رنسانس بود که به نوعی پای بشر را از آسمانِ الاهی‌دانان به زمینِ انسان‌گرایان آورد و در خلال گفتمانِ انتقادی علیه نظام کلیسا، مضامین مدرن و انسان‌گرایانه را پروراند. از این رو، این دو مضمون به یکدیگر زنجیر شده‌اند و هردویشان در عرصه ادبی، به آثار ایتالیا گره خورده‌اند.
- اگزیستانسیالیم و پوچ‌گرایی: شاخص‌ترین چهرهٔ ابزورد در ادبیاتِ مدرنِ ایتالیایی که در این متن بدان اشاره شد، کالوینو است. به‌خصوص در همان سه‌گانهٔ معروفش، مانند «بارون درخت‌نشین» که اوجِ وضوحی پوچ‌گرایی و عطش برای جستجوی معنی و هویت است. البته جو فلسفی حاکم بر اروپای قاره در قرن بیستم نیز اغلب پرداختن به موضوع‌های اگزیستانسیالیستی و فلسفه وجود است و موضوعی نه منحصر به ایتالیا، بلکه شامل تمام اندیشه غرب است، اما باز هم اشاره به نویسندگانی چون کالوینو از آن بابت است که نشان می‌دهد ادبیات ایتالیا نیز در عرصهٔ ادبی نمایندگان قابلی در این مضمون برای مطالعه دارد.
از یاد نبریم که ادبیات پدیده‌ای بسیار پیچیده و چندوجهی است و ذکر چند نمونه از تم‌ها و درون‌مایه‌های ادبی یک کشور از باب محدود و محصور کردنش به مواردی مختصر نیست، بلکه برای نشان دادن گوشه‌ای از مسیری غنی در طول قرن‌های متمادی است که تا اندازه‌ای نمونه‌هایی از مضامین شاخص آن را با هم مرور کردیم.
یک پیشنهاد برای علاقه‌مندان به ادبیات ایتالیا
پیشنهاد ما برای علاقه‌مندان به تاریخ ادبیات و فرهنگ و هنر ایتالیا این است که حتما به سراغ کتاب مهم و مفید «فرهنگ رنسانس در ایتالیا» نوشتهٔ «یاکوب بورکهارت» بروند. این اثر تاریخی و روایی جذاب با ترجمهٔ محمدحسن لطفی توسط نشر طرح نو به چاپ رسیده است.
سوالات متداول
چرا به کمدی الهی «کمدی» می‌گویند؟ آیا یک اثر طنز است؟
کمدی در نام این اثر به معنای متداول زمانه‌ی مدرن ما از معنی کمدی، یعنی طنز و خنده‌آور نیست. کلمه کمدی در ایتالیایی آن زمان، معنی سیر و سفر یا حکایت نیز داشت.
ادبیات ایتالیا چه نمایندگانی در جوایز معتبر ادبی مثل نوبل ادبیات دارد؟
ادبیات ایتالیا، ۶ برندهٔ جایزه نوبل دارد که یک زن در میان آن‌هاست. در این فهرست اغلب شاعران و در درجه بعد درام‌نویسان قرار دارند. از افراد برندهٔ نوبل که در این متن معرفی شدند می‌توان به «لوئیجی پیراندلو» اشاره کرد. دیگر نام‌ها شامل «جوسوئه کاردوچی»، «گراتزیا دلدا»، «سالواتوره کوآزیمودو»، «یوجنیو مونتاله» و «داریو فو» است.
نظرات کاربران